Hai bậc thầy, hai nhà phê bình lớn và cũng là bậc tiền bối của tôi ở Viện Văn học là Vũ Ngọc Phan trong “Nhà văn hiện đại”, và Hoài Thanh trong “Thi nhân Việt Nam”; một người chọn 79 nhà văn, một người chọn 45 nhà thơ cho sách của mình. Còn tôi, ở sách này, tôi chọn 85 nhà văn, nhà văn hóa là đối tượng tôi đã có hạnh phúc được đọc, được khảo sát, được chiêm nghiệm trong suốt hành trình nghề nghiệp, kể từ năm 1960 là năm tôi vào nghề, ở địa chỉ công tác là Viện Văn học - 20 Lý Thái Tổ, Hà Nội. 

Con số 85 tác giả, xếp theo thứ tự năm sinh, với khởi đầu là một số tên tuổi làm nên những chuyển động lớn trong văn học thời trung đại, kể từ Chu Văn An, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm... cho đến Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát, Nguyễn Trường Tộ...; còn số rất lớn là những tên tuổi làm nên gương mặt thế kỷ XX khi văn học Việt Nam chuyển vào quỹ đạo hiện đại. Do hứng thú riêng, do nhu cầu của công việc và do các giới hạn của khả năng nên tôi chỉ có thể đến với 85 “gương mặt”. Còn nhiều, rất nhiều tên tuổi khác cũng rất tiêu biểu, rất sáng giá, rất đáng tôn vinh đã được đề cập ở nhiều cuốn sách khác của các bậc thầy và đồng nghiệp. Mặt khác, dừng lại ở 5 gương mặt thuộc thế hệ 4X, tôi cũng đành phải để trống rất nhiều tên tuổi mới và trẻ, ở các thế hệ từ sau 5X là đội ngũ hiện đang đóng vai trò chủ lực làm nên gương mặt văn chương Việt thời Đổi mới và Hội nhập... Chọn cách viết chân dung cho 85 tác giả ở sách này tôi muốn đến với một mục tiêu khác, một cách tiếp cận khác với hai cuốn sách đã in: “Phác thảo văn học Việt Nam hiện đại - thế kỷ XX“ và “Văn học Việt Nam hiện đại trong đồng hành cùng lịch sử”; cả ba có ý nghĩa bổ sung cho nhau để làm nên một tổng kết cho 50 năm nghề và nghiệp. 

Một số tác giả trong sách này tôi có quá trình “theo đuổi” khá lâu; nếu tính từ bài viết đầu tiên thì có người là trên 50 năm như Nam Cao, hoặc trên 30 năm như Hồ Chí Minh - cả hai đều đã có công trình in riêng. Có tác giả, tôi có dịp viết đi viết lại nhiều lần. Nhưng khi đưa vào sách này, thì tất cả đều được viết mới, viết lại trong bối cảnh hơn ba thập niên mang tên Đổi mới và Hội nhập. 

Và, dẫu dài hoặc ngắn, qua 85 chân dung, tôi đều có chủ ý hoặc mong muốn khai thác cho được một hoặc vài khía cạnh có ý nghĩa, trước hết đối với bản thân mình, nhằm qua họ mà thấu hiểu những bài học nhân sinh và nghề nghiệp trước các yêu cầu và thử thách của hoàn cảnh. 

Tám mươi lăm, hoặc năm mươi, hoặc một trăm, hoặc hơn nữa để nói đến những gương mặt tiêu biểu của văn hóa, văn chương, học thuật Việt Nam - đó là điều tùy thuộc vào quan niệm và cách chọn của mỗi người. Đây chỉ là cách chọn phù hợp với vốn đọc, vốn nghĩ, vốn hiểu, sự yêu mến, và cả những bất cập cùng hạn chế của riêng tôi. Dễ hiểu là còn rất nhiều người xứng đáng mà tôi chưa có điều kiện viết, hoặc chưa viết được. 

Năm 2017, 85 chân dung văn hóa văn chương Việt đã được xuất bản và phát hành dưới dạng sách in, may mắn thay, ấn bản này được đông đảo độc giả đón nhận và phản hồi tích cực. Đến nay, năm 2025, tôi lại được Nhà xuất bản ngỏ lời xuất bản thành bộ sách 3 tập dưới dạng sách điện tử và sách nói. Mong muốn với sự hỗ trợ của công nghệ, những ấn bản “chuyển đổi số” sẽ vươn xa, đến nhanh và đến gần hơn với bạn đọc bốn phương.

Cuối cùng xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban Giám đốc Nhà xuất bản Thông tin và Truyền thông và Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương đã có rất nhiều động viên và giúp đỡ quý báu trong quá trình xuất bản “đứa con tinh thần” này.

Tập I- Nợ nước non là tập vô cùng quan trọng hay có thể nói là tập quan trọng nhất của bộ tiểu thuyết này. Đấy là chặng đường quan trọng nhất để hình thành một con người, đặc biệt là một vĩ nhân với những yếu tố vô cùng quan trọng: gia đình, hoàn cảnh lịch sử đất nước, thế giới, điều kiện sống, giáo dục, tư chất, những vẻ đẹp tâm hồn, sự quan sát đời sống, chặng đường nhận thức của nhân vật...Đây cũng là tập mà nếu nhà văn không thuyết phục được bạn đọc, không tạo ra sự đợi chờ của bạn đọc cho những tập tiếp theo thì nghĩa là bộ tiểu thuyết đã kết thúc với bạn đọc cho dù nhà văn đang tiếp tục viết. Và tôi, một bạn đọc đầy cảm hứng để đọc bộ tiếu thuyết này với nhiều lo lắng cho chính tác giả. Nhưng giờ đây, tôi đã đọc xong Nợ nước non và bắt đầu đợi những tập tiếp theo.

Tác giả Phong Lê là một nhà nghiên cứu lý luận, phê bình văn học, có thể nói ông là một chuyên gia hàng đầu bền bỉ nghiên cứu sâu về văn học Việt Nam trong hơn nửa thế kỷ qua. Thành tựu nghiên cứu của ông không chỉ là hàng trăm bài phê bình trên các báo, tạp chí chuyên ngành mà còn là hơn 20 tác phẩm có giá trị nghiên cứu về văn học, mà “Định vị văn chương Việt” là một trong những tác phẩm như vậy. Định vị - là một thao tác cần thiết cho việc phân tích, bình giá một tác phẩm, tác giả, một trào lưu, một trường phái, một giai đoạn, trong và cho cả một nền văn học. Theo Phong Lê, định vị nền văn học Việt Nam từ trong chiều dọc và chiều sâu lịch sử, đó là sự định vị giá trị của chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa nhân văn trong xen cài và gắn bó với nhau qua những đỉnh cao như Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi, Truyện Kiều của Nguyễn Du, Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh. Dưới góc nhìn của nhà nghiên cứu Phong Lê, trước năm 1945 xuất hiện ba trào lưu văn học: đó là trào lưu văn học cách mạng, trào lưu văn học hiện thực và trào lưu văn học lãng mạn. Thành tựu lớn của văn chương Việt được kết tinh qua rất nhiều chân dung tiêu biểu, trong đó ở vị trí đỉnh cao tương ứng với ba dòng văn học là Hồ Chí Minh, Nam Cao và Nguyễn Tuân... Theo Phong Lê, để định vị văn học hiện đại theo chiều đồng đại cần tìm đến yêu cầu hiện đại hóa đặt ra chung cho khu vực phương Đông; và ở đây cần một so sánh Việt Nam với các nước thuộc khu vực Đông Á là nơi những nước “đồng văn” tuy có cùng khởi điểm nhưng lại đi theo những con đường khác nhau để có gương mặt riêng trong thế kỷ XX. Với Việt Nam, thế kỷ XX - đó là con đường đi tới Cách mạng tháng Tám - 1945; để từ đây văn học Việt Nam hướng theo con đường hiện thực xã hội chủ nghĩa trong bối cảnh hơn 30 năm chiến tranh. Nếu như cuộc cách mạng văn hóa trong những năm này là lấy trọng tâm là dân tộc hóa và đại chúng hóa, thì từ thập niên 90, văn hóa đã đóng vai trò là mục tiêu và động lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội. Văn hóa trở thành nền tảng tinh thần của đời sống dân tộc; và do vậy việc định vị vai trò của văn học trong bối cảnh văn hóa cần thực hiện trên hai phương diện: chọn lọc và phát huy giá trị truyền thống cùng với tiếp cận và tiếp nhận tinh hoa văn hóa nước ngoài. Dưới cây bút Phong Lê, những định vị giữa các khu vực, các bộ phận trong văn học, văn hóa dân tộc trên hành trình một thế kỷ XX, với gương mặt hiện đại của nó, qua một cái nhìn bên trong – là những nét chính được thể hiện trong Định vị Văn chương Việt của ông.

Khi đọc xong bản thảo Lênh đênh bốn biển, tập 2 trong bộ tiểu thuyết về con người vĩ đại Hồ Chí Minh có tên Nước non vạn dặm, tôi nhận thấy rằng nhà văn Nguyễn Thế Kỷ đã dựng lên được con đường mà một vĩ nhân của dân tộc đã đi. Cũng chính lẽ đó mà nhà văn Nguyễn Thế Kỷ đã đi qua được chặng đường quan trọng nhất của bộ tiểu thuyết Nước non vạn dặm. Khi đọc đến trang cuối cùng của tập 2 Lênh đênh bốn biển, trong tôi vang lên bài thơ của nhà thơ danh tiếng Ko Un, người Hàn Quốc:
Con đường ra đi là con đường trở thành nhà sư
Con đường trở về mới là con đường để trở thành Đức Phật
Nhưng người chỉ có thể trở về khi đích thực ra đi. Và trong hai tập 1 và 2 của bộ tiểu thuyết Nước non vạn dặm, nhà văn Nguyễn Thế Kỷ đã dựng lên con đường ra đi và con đường trở về của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Con đường ra đi của Người chính là con đường yêu nước mang tên Nguyễn Tất Thành và con đường trở về đã biến người thanh niên ấy thành một con người mang tên Nguyễn Ái Quốc, Hồ Chí Minh, thành một thời đại mang tên thời đại Hồ Chí Minh.

Truyện đọc lịch sử Việt Nam tập 7 giới thiệu các truyện về triều đại nhà Nguyễn thời độc lập tự chủ.

Truyện đọc lịch sử Việt Nam tập 3 bao gồm những truyện về các triều đại Ngô, Đinh,Tiền Lê, Lý.

Vũ Trọng Phụng (20/10/1912 - 18/10/1939) là một nhà văn, nhà báo nổi tiếng của Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ XX. Tuy thời gian cầm bút không lâu, song khối lượng tác phẩm Vũ Trọng Phụng để lại khá lớn, có giá trị: hơn 30 truyện ngắn, 9 cuốn tiểu thuyết, 9 tập phóng sự, 7 vở kịch... cùng rất nhiều những bài báo, bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí đương thời. Tác phẩm của ông là tấm gương phản ánh chân thực bức tranh cuộc sống. Nó có giá trị như một nhân chứng, vật chứng của thời đại, là bản cáo trạng đối với chế độ thực dân nửa phong kiến, là lời kêu gọi thống thiết phẩm giá, tự do, một cuộc sống xứng đáng không chỉ cho một thời mà cho mọi thời. Vũ Trọng Phụng có những đóng góp to lớn cho nền văn học nghệ thuật Việt Nam ở rất nhiều thể loại: phóng sự, truyện ngắn, kịch, phê bình... nhưng có thể nói, ở thể loại tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng có những thành công nổi bật hơn cả. Những đóng góp của Vũ Trọng Phụng vào quá trình hình thành và phát triển của tiểu thuyết Việt Nam vừa mang tính khai mở, vừa khẳng định tính hiện đại của thể loại này. Các công trình nghiên cứu về tác giả, tác phẩm của Vũ Trọng Phụng nói chung và nghiên cứu về nghệ thuật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng nói riêng cho đến nay là tương đối nhiều. Song mỗi nhà nghiên cứu lại có cách đánh giá riêng, dưới những góc nhìn riêng. Với “Nghệ thuật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng”, TS. Đinh Lựu đã cung cấp cho bạn đọc một bức tranh khá toàn diện về nghệ thuật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng: tác giả đã đi từ bối cảnh ra đời của văn chương Vũ Trọng Phụng đến những tư tưởng, quan niệm, mô hình tiểu thuyết của nhà văn. Từ cái nền chung đó, tác giả đi sâu phân tích những phương diện nghệ thuật trong tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng như: cách xây dựng cốt truyện, tình tiết, xây dựng nhân vật, ngôn ngữ... Và để chứng minh cho mỗi luận điểm của mình tác giả đều có những dẫn chứng rất cụ thể, sinh động. Cuốn sách gồm 4 chương: Chương I: Vũ Trọng Phụng, nhà tiểu thuyết. Tư tưởng nghệ thuật, quan niệm nghệ thuật, mô hình tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng; Chương II: Nghệ thuật xây dựng cốt truyện, tình tiết trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng; Chương III: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng; Chương IV: Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng. Ngoài ra, còn có phụ lục để bạn đọc tham khảo thêm về cách sử dụng điệp ngữ - một biện pháp tu từ đặc sắc trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng. Cuốn sách là một công trình nghiên cứu, tìm tòi và phát hiện của tác giả về nghệ thuật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng. Đúng như các nhà khoa học đã khẳng định: “Tác giả đã miêu tả được một cách sinh động bức tranh tổng thể các phương diện căn bản của nghệ thuật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng. Trong quá trình miêu tả ấy, tác giả đã dừng lại phân tích kỹ lưỡng, tỉ mỉ từng phương diện, từng yếu tố cấu thành gương mặt phong phú, đa diện và đa dạng của nghệ thuật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng”.

Truyện đọc lịch sử Việt Nam tập 6 là các truyện về triều Lê Trung hưng, từ cuối thế kỷ XVI đến thế kỷ XVIII.

Truyện đọc lịch sử Việt Nam tập 5 giới thiệu các truyện thuộc triều Lê sơ (1428 – 1527).

Từ đầu thế kỷ XX, văn học Việt Nam bước vào thời kỳ hiện đại. Quá trình hiện đại hóa diễn ra với nhiều cấp độ và
qua nhiều giai đoạn khác nhau. Nếu đứng về góc độ phân kỳ văn học mà xét thì mốc lớn 1945 chấm dứt gần một trăm năm nô lệ dưới chế độ thực dân Pháp, khai sinh ra nhà nước dân chủ cộng hòa do nhân dân làm chủ được xem là chuyển động lịch sử lớn nhất của thế kỷ và cũng là của mọi hoạt động sáng tạo tinh thần trong đó có văn học. Từ 1945 cho đến hết thế kỷ XX, hơn nửa thế kỷ có hai giai đoạn lớn: thời kỳ 1945-1975 diễn ra hai cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc chống thực dân Pháp và chống Mỹ xâm lược. Từ 1975 cho đến năm 2000 là thời kỳ đổi mới của đất nước và cũng là của văn chương bao gồm hai giai đoạn nhỏ: tiền đổi mới 1975-1986 và đổi mới toàn diện 1986-2000. Trở lại với gần nửa thế kỷ đầu của văn học cũng có thể chia thành hai giai đoạn 1900-1930 và 1930-1945. Ba mươi năm đầu thế kỷ là thời kỳ hệ tư tưởng phong kiến suy thoái và được thay thế bằng những tư tưởng dân chủ tiến bộ. Ảnh hưởng của phương Tây, nhất là những tư tưởng của cách mạng tư sản Pháp về bình đẳng, bác ái, tự do đã tác động đến tầng lớp tri thức và văn nghệ sĩ. Văn học Pháp ảnh hưởng trực tiếp đến văn học Việt Nam và góp phần hình thành nhiều thể loại và tạo thêm nhiều cái mới cho văn học.

Truyện đọc lịch sử Việt Nam tập 1 mở đầu bộ sách, ra mắt bạn đọc với những truyện về giai đoạn lịch sử nước ta từ thời nguyên thuỷ đến năm 179 TCN - đánh dấu bằng sự kiện Triệu Đà chiếm được Âu Lạc và đặt ách thống trị của phong kiến phương Bắc trên đất nước ta.

Bộ Lịch sử văn học Việt Nam được biên soạn nhằm đáp ứng yêu cầu tìm hiểu, nghiên cứu về văn học Việt Nam của đông đảo bạn đọc và các nhà chuyên môn. Tổng Chủ biên là Giáo sư - Nhà giáo nhân dân Hà Minh Đức, cùng với sự tham gia cộng tác của rất nhiều nhà khoa học trong giới văn học ở các viện nghiên cứu chuyên ngành và các trường Đại học trong cả nước.
Dựa trên kết quả phân kỳ lịch sử văn học, bộ Lịch sử văn học Việt Nam dự kiến gồm 10 tập. Tùy dung lượng, có tập sẽ chia thành nhiều quyển. Với mục tiêu tổng kết thực tiễn lịch sử văn học Việt Nam, bộ sách là công trình khoa học có chất lượng, có tính hệ thống và quan điểm khoa học hiện đại, góp phần khẳng định vị thế, vai trò của văn học Việt Nam với tư cách một lĩnh vực khoa học chuyên ngành và trong tương quan liên ngành khoa học xã hội và nhân văn nói chung.
Trong đó tập trung nhận thức, đánh giá và định giá các hiện tượng văn học, các giai đoạn văn học một cách khách quan, thỏa đáng đặt trong bối cảnh dân tộc, khu vực và quốc tế. Công trình là bức tranh đa dạng và phong phú với những đường nét riêng chung, mang tính tổng kết mười thế kỷ văn học với giá trị khoa học và thực tiễn lớn, hỗ trợ cho việc nghiên cứu lịch sử văn học dân tộc ở các viện nghiên cứu và cho việc giảng dạy văn học sử Việt Nam ở các trường đại học khoa học xã hội và nhân văn, các trường đại học sư phạm và trung học, đồng thời đáp ứng nhu cầu tìm hiểu của đông đảo bạn đọc.
Bộ Lịch sử văn học Việt Nam lần này được sắp xếp theo các thời kỳ lịch sử của văn học, từ văn học dân gian đến văn học thành văn ở các giai đoạn thuộc thời kỳ trung đại, cận đại, hiện đại với những đỉnh cao của các phong cách sáng tạo. Sách có cấu trúc như sau:
Tập I: Lịch sử văn học Việt Nam: Văn học dân gian
Tập II: Lịch sử văn học Việt Nam (từ thế kỷ X - hết thế kỷ XIV)
Tập III: Lịch sử văn học Việt Nam (thế kỷ XV)
Tập IV: Lịch sử văn học Việt Nam (từ thế kỷ XVI - thế kỷ XVII)
Tập V: Lịch sử văn học Việt Nam (từ thế kỷ XVIII - nửa đầu thế
kỷ XIX)
Tập VI: Lịch sử văn học Việt Nam (nửa sau thế kỷ XIX)
Tập VII: Lịch sử văn học Việt Nam (1900-1930)
Tập VIII: Lịch sử văn học Việt Nam (1930-1945)
Tập IX: Lịch sử văn học Việt Nam (1945-1975)
Tập X: Lịch sử văn học Việt Nam (1976-2000)
Mỗi một tập trong bộ Lịch sử văn học Việt Nam có một hoặc đồng tác giả chủ biên, được biên soạn theo phương châm cập nhật, chất lượng và cố gắng bám sát tiến trình các giai đoạn phát triển của Lịch sử văn học Việt Nam. Mỗi tập do một tập thể biên soạn là các nhà nghiên cứu có uy tín trong giới văn học trong nước cũng như trên trường quốc tế.

Viết về Nam Cao, soạn một cuốn sách về Nam Cao, ở thời điểm kỷ niệm 100 năm năm sinh (1915-2015), tác giả nghĩ đến cái hậu của một đời người và một đời văn đã được lưu lại nơi phần mộ cùng ngôi Nhà tưởng niệm Nam Cao trên đất quê Đại Hoàng đã được khánh thành cách đây hơn 10 năm và khu Vườn hiện thực Nam Cao đã từng khơi gợi rất nhiều hứng thú sáng tạo cho giới họa sĩ vào đầu năm 2006 ở Hà Nội. Thuộc trong số những người yêu mến và ngưỡng mộ Nam Cao, tác giả rất cảm động vì sự tôn vinh xứng đáng đó; và đồng thời cũng là một sự bù đắp - bởi sự hy sinh quá sớm của Nam Cao ở tuổi 36, với tư cách một nhà văn - liệt sĩ, trong chuyến về công tác ở vùng địch hậu Liên khu Ba, vào ngày 30/11/1951; và còn phải chờ tiếp hơn 46 năm sau đó, cho đến ngày 18/1/1998 thì di hài của ông mới đưa được về quê nhà cho một cuộc yên nghỉ vĩnh viễn. Đề tài về Nam Cao là đề tài tác giả theo đuổi từ hơn nửa thế kỷ qua nếu tính từ những bài viết đầu tiên về Nam Cao. Nhưng phải đến năm 1997, tác giả mới công bố cuốn sách mang tên Nam Cao - phác thảo sự nghiệp và chân dung. Gọi là “phác thảo” bởi tác giả vẫn chỉ muốn xem đây như là sự chuẩn bị trên con đường thâm nhập vào sự nghiệp sáng tạo của một nhà văn lớn thế kỷ XX mà tác giả là một bạn đọc rất mực yêu mến và chuyên cần. Nhân chuẩn bị kỷ niệm 100 năm năm sinh Nam Cao, tác giả tiếp tục bổ sung và hoàn thiện cuốn “phác thảo” cũ, nhằm mở rộng và đi sâu hơn vào di sản quý giá của Nam Cao, mà tác gả tin còn chưa hoặc sẽ không bao giờ khép lại trong tầm đón nhận của nhiều thế hệ bạn đọc.

Tiểu thuyết chân dung về Giáo sư, Thiếu tướng Nguyễn Đình Ngọc, một điệp viên hoạt động đơn tuyến trong lòng Sài Gòn.

Truyện đọc lịch sử Việt Nam tập 9 là các truyện về giai đọan lịch sử từ sau Cách mạng tháng Tám đến nay.

Cuốn sách tập hợp những bài viết tâm huyết, sâu sắc của GS.TS Trần Ngọc Vương. Qua cuốn sách, “cái dòng riêng văn học dân tộc được giải mã, được phân tích, được đọc, cắt nghĩa và diễn dịch thông qua việc đặt trong nguồn chung của lịch sử và lịch sử tư tưởng của Việt Nam, Đông Á và thế giới”, đúng như TS Phạm Xuân Thạch đã trân trọng nhận xét.